CUỘC SỐNG Ở NHẬT BẢN
Rào trước:
Viết bài này, tôi không hề có ý định nói về cuộc sống của người Việt Nam nói chung tại Nhật. Tôi chỉ nêu nhận xét chủ quan của riêng tôi đối với những điều tai nghe mắt thấy tác động trực tiếp đến cuộc sống của cá nhân và gia đình tôi tại Tokyo. Vì thế nếu các ý kiến của tôi khiến một số quý vị không đồng tình, mong các quý vị bỏ quá.
Viết bài này, tôi không hề có ý định nói về cuộc sống của người Việt Nam nói chung tại Nhật. Tôi chỉ nêu nhận xét chủ quan của riêng tôi đối với những điều tai nghe mắt thấy tác động trực tiếp đến cuộc sống của cá nhân và gia đình tôi tại Tokyo. Vì thế nếu các ý kiến của tôi khiến một số quý vị không đồng tình, mong các quý vị bỏ quá.
Trước khi tới xứ sở của
hoa anh đào, tôi đã sống 18 năm thời niên thiếu của mình rồi sau này làm việc
vài năm tại Việt Nam, 11 năm tại Liên xô cũ, một thời gian tại châu Âu, và thăm
một số trường đại học tại Hoa kỳ. Cuộc sống ở nhiều nước đã giúp tôi kiểm chứng
trong một chừng mực nhất định độ tin cậy của câu ngạn ngữ tôi thường nghe thời
còn là sinh viên tại Nga:
Ba năm đi Pháp bằng một giáp đi Nga.
Năm năm ở Tây bằng một giây ở Nhật.
Năm năm ở Tây bằng một giây ở Nhật.
Theo tôi, cái "may mắn”
lớn nhất của thần dân xứ Phù Tang có lẽ là nước Nhật đã thua trong Đại chiến
thứ Hai. Về mặt tâm lý, thất bại đó khiến người Nhật cảm thấy nhục nhã, và
quyết tâm đưa dân tộc mình vươn lên về mọi mặt để "rửa hận”. Thất bại đó cũng
khiến dân tộc Nhật trở nên khiêm tốn, nhún nhường hơn trong giao tiếp vì có lẽ
họ không có "chiến thắng oanh liệt” nào để họ có thể "vênh váo” với thế giới,
và quá khứ thê thảm của Đệ Nhị Thế Chiến không để lại gì để họ có thể trở thành
"ăn mày dĩ vãng” [1]. Về chính trị, thất bại đó khiến nước Nhật ngay sau chiến
tranh "bị” đặt dưới sự kiểm soát cuả Hoa kỳ. Từ đó Nhật bản được Hoa kỳ giúp đỡ
về mọi mặt và trở thành đồng minh chặt chẽ của Hoa kỳ. Bản Hiến pháp của Nhật
sau Đại chiến thứ Hai là do người Mỹ viết năm 1946 [2]. Đó là một bản hiến pháp
hết sức dân chủ. Người Nhật, từ ông thủ tướng (và gia đình, họ hàng ông ta) đến
cậu học sinh tiểu học, tất cả đều rất tôn trọng pháp luật và thực hiện đúng
Hiến pháp. Đó là điều mấu chốt đưa đến những ưu điểm dưới đây.
1) Cuộc sống ở Nhật rất
an toàn
Hồi còn đi học, tôi đọc sách thấy nói mô hình của xã hội giàu có thanh bình là thời vua Nghiêu vua Thuấn bên Tàu, tiền rơi ngoài đường không có ai thèm nhặt. Lúc đó tôi đã tự hỏi không biết bao giờ và ở đâu mới lại có được một xã hội như vậy. Nhật bản là câu trả lời khẳng định cho tôi. Ở đây nếu đi tàu mà bạn vô tình quên túi (trong đó có thể có tiền, máy ảnh, điện thoại di động v.v.) trên tàu, bạn chỉ cần báo cho nhân viên nhà ga. Sau đó họ sẽ gọi điện nhắn bạn đến nhận vì thông thường là họ sẽ tìm thấy đồ bạn để quên, do không có ai đụng đến nó cả. Một lần chúng tôi đi tàu ra sân bay. Sau khi chúng tôi lên tàu rồi, trong lúc chờ tàu khởi hành, bỗng một nhân viên nhà ga xuất hiện, tay giơ cao một cái túi và nói to đủ để tất cả hành khách đều nghe thấy: "Cái túi này của ai đây?”. Vợ tôi giật mình nhận ra đó chính là túi của mình để quên trên ghế phòng đợi tàu, vội chạy tới nhận, chỉ vài giây trước khi tàu chuyển bánh. Một lần khác, vợ tôi đi chợ và đánh rơi ví. Trong ví có tiền, giấy căn cước, chìa khóa nhà, v.v. Hai hôm sau, người gác cửa báo xuống nhận. Người nhặt được ví và mang đến trả tận nơi là một sinh viên. Con trai tôi có lần đi chơi cũng đánh rơi ví trong đó có thẻ học sinh và chìa khoá vào nhà. Mấy hôm sau, những thứ cháu đánh rơi đã được ai đó tìm thấy và gửi đến địa chỉ nhà tôi mà không đề địa chỉ người gửi. Năm 1999 chúng tôi tổ chức một hội thảo quốc tế tại viện nghiên cứu vật lý hóa học Nhật bản (gọi tắt là viện RIKEN) – nơi tôi làm việc từ 1995 tới nay. Một nhà vật lý Italia đại biểu hội nghị, trong khi đi chơi ở Tokyo, đã đánh rơi hộ chiếu của mình. Anh ta hết sức hốt hoảng vì chỉ sau hai ngày anh ta sẽ phải bay về nước. Chúng tôi nói anh cứ yên trí, gọi điện báo cho Đại sứ quán Italia, rồi ngồi chờ. Quả nhiên ngày hôm sau, Đại sứ quán Italia gọi điện nói có người đã nhặt được hộ chiếu của anh và gửi đến Đại sứ quán, anh chỉ việc đến nhận lại hộ chiếu. Anh ta thốt lên: "Thật là không thể tin được!”. Anh đã lên đường về nước đúng như lịch trình.
Hồi còn đi học, tôi đọc sách thấy nói mô hình của xã hội giàu có thanh bình là thời vua Nghiêu vua Thuấn bên Tàu, tiền rơi ngoài đường không có ai thèm nhặt. Lúc đó tôi đã tự hỏi không biết bao giờ và ở đâu mới lại có được một xã hội như vậy. Nhật bản là câu trả lời khẳng định cho tôi. Ở đây nếu đi tàu mà bạn vô tình quên túi (trong đó có thể có tiền, máy ảnh, điện thoại di động v.v.) trên tàu, bạn chỉ cần báo cho nhân viên nhà ga. Sau đó họ sẽ gọi điện nhắn bạn đến nhận vì thông thường là họ sẽ tìm thấy đồ bạn để quên, do không có ai đụng đến nó cả. Một lần chúng tôi đi tàu ra sân bay. Sau khi chúng tôi lên tàu rồi, trong lúc chờ tàu khởi hành, bỗng một nhân viên nhà ga xuất hiện, tay giơ cao một cái túi và nói to đủ để tất cả hành khách đều nghe thấy: "Cái túi này của ai đây?”. Vợ tôi giật mình nhận ra đó chính là túi của mình để quên trên ghế phòng đợi tàu, vội chạy tới nhận, chỉ vài giây trước khi tàu chuyển bánh. Một lần khác, vợ tôi đi chợ và đánh rơi ví. Trong ví có tiền, giấy căn cước, chìa khóa nhà, v.v. Hai hôm sau, người gác cửa báo xuống nhận. Người nhặt được ví và mang đến trả tận nơi là một sinh viên. Con trai tôi có lần đi chơi cũng đánh rơi ví trong đó có thẻ học sinh và chìa khoá vào nhà. Mấy hôm sau, những thứ cháu đánh rơi đã được ai đó tìm thấy và gửi đến địa chỉ nhà tôi mà không đề địa chỉ người gửi. Năm 1999 chúng tôi tổ chức một hội thảo quốc tế tại viện nghiên cứu vật lý hóa học Nhật bản (gọi tắt là viện RIKEN) – nơi tôi làm việc từ 1995 tới nay. Một nhà vật lý Italia đại biểu hội nghị, trong khi đi chơi ở Tokyo, đã đánh rơi hộ chiếu của mình. Anh ta hết sức hốt hoảng vì chỉ sau hai ngày anh ta sẽ phải bay về nước. Chúng tôi nói anh cứ yên trí, gọi điện báo cho Đại sứ quán Italia, rồi ngồi chờ. Quả nhiên ngày hôm sau, Đại sứ quán Italia gọi điện nói có người đã nhặt được hộ chiếu của anh và gửi đến Đại sứ quán, anh chỉ việc đến nhận lại hộ chiếu. Anh ta thốt lên: "Thật là không thể tin được!”. Anh đã lên đường về nước đúng như lịch trình.
Mặc dù đôi khi đọc báo
hay xem TV tôi cũng thấy tin nói về các vụ kẻ trộm đột nhập nhà ở, kẻ cướp cướp
nhà băng, kẻ cắp móc túi người say rượu trên các chuyến tàu vắng khách về
khuya, nhưng tôi chưa hề bị hoặc chứng kiến bất cứ một vụ ăn cắp vặt nào ở nơi
công cộng tại Nhật, kể cả trên những chuyến tàu chật cứng người vào giờ đi làm
sáng sớm. Mới đến Nhật người ta có thể lấy làm lạ là mọi người ra đường để đồ
đạc của mình rất hớ hênh: ví tiền bỏ túi sau không cài, nhô cả ra ngoài, điện
thoại di động nhét túi sau với cả một đám dây trang trí như mời gọi kẻ móc túi,
vào tiệm ăn thì vứt túi lên ghế rồi bỏ đấy đi nhà vệ sinh, mà không hề sợ là
túi sẽ "bốc hơi” lúc mình vắng mặt. Sau khi đã sống ở Nhật một thời gian, người
ta hiểu rằng sẽ không có chuyện gì xảy ra với những "sơ ý” đó, vì xã hội ở đây
rất an toàn. Hầu như không có ai động đến sở hữu của người khác. Đi chơi ban
đêm mà bị trấn lột là chuyện khó xảy ra ở Tokyo.
Người Nhật không ồn ào,
không nói chuyện oang oang hoặc gọi nhau í ới ngoài phố, và tất nhiên là tôn
trọng luật đi đường. Nếu họ chẳng may đụng phải nhau, thì cả hai cùng cúi xuống
xin lỗi nhau với một thái độ thực sự thành khẩn. Xe cộ rất nhiều nhưng hầu như
không nghe thấy tiếng còi xe hơi. Nếu xe hơi hay xe máy quệt phải nhau thi họ
cũng từ tốn giàn xếp hoặc chờ cảnh sát tới. Tôi có lần chứng kiến một xe hơi đi
từ hẻm ra đường lớn, chẳng may đụng phải một thanh niên đang phóng xe máy phân
khối lớn. May thay anh ta không việc gì, vì nhảy vọt được ra khỏi xe, như trong
phim Holywood vậy. Chỉ có xe máy là bẹp. Người lái xe hơi chắc chắn là sai.
Ngay cả khi đó, anh thanh niên, trông rất "ngầu”, cũng không hề to tiếng. Cả
hai bên để nguyên hiện trường chờ cảnh sát tới giải quyết.
2) Quan chức hành chính và cảnh sát thực sự là
các đầy tớ của nhân dân
Điều 15 trong Hiến pháp của Nhật quy định "tất cả các quan chức và nhân viên hành chính là đầy tớ của toàn thể cộng đồng” [2]. Bộ máy hành chính của Nhật cũng khá cồng kềnh, và mọi việc giấy tờ không phải khi nào cũng nhanh. Tuy nhiên, những quan chức và nhân viên hành chính bao giờ cũng cố gắng giải quyết công việc một cách tốt nhất cho dân, với một thái độ rất lịch sự, niềm nở, kể cả khi "dân” là một cậu bé kém họ hai ba chục tuổi. Nếu không giải quyết được ngay ngày hôm đó, thì họ bao giờ cũng hẹn chính xác ngày có kết quả, và không bao giờ sai hẹn. Họ hiểu rất rõ là họ làm việc để phục vụ nhân dân. Lương của họ là do dân đóng thuế mà có. Bất cứ người dân nào cũng có thể phát đơn kiện nếu họ phục vụ kém, và họ sẽ bị thải hồi ngay. Bất lịch sự, cửa quyền, sai hẹn, chứ chưa nói "ăn hối lộ”, là điều xa lạ đối với hệ thống hành chính cơ sở ở đây. Không bao giờ có hiện tượng nhân viên hành chính lại dám "lên lớp” cho người dân.
Điều 15 trong Hiến pháp của Nhật quy định "tất cả các quan chức và nhân viên hành chính là đầy tớ của toàn thể cộng đồng” [2]. Bộ máy hành chính của Nhật cũng khá cồng kềnh, và mọi việc giấy tờ không phải khi nào cũng nhanh. Tuy nhiên, những quan chức và nhân viên hành chính bao giờ cũng cố gắng giải quyết công việc một cách tốt nhất cho dân, với một thái độ rất lịch sự, niềm nở, kể cả khi "dân” là một cậu bé kém họ hai ba chục tuổi. Nếu không giải quyết được ngay ngày hôm đó, thì họ bao giờ cũng hẹn chính xác ngày có kết quả, và không bao giờ sai hẹn. Họ hiểu rất rõ là họ làm việc để phục vụ nhân dân. Lương của họ là do dân đóng thuế mà có. Bất cứ người dân nào cũng có thể phát đơn kiện nếu họ phục vụ kém, và họ sẽ bị thải hồi ngay. Bất lịch sự, cửa quyền, sai hẹn, chứ chưa nói "ăn hối lộ”, là điều xa lạ đối với hệ thống hành chính cơ sở ở đây. Không bao giờ có hiện tượng nhân viên hành chính lại dám "lên lớp” cho người dân.
Con trai tôi có lần thốt
lên: "Công an ở Nhật hiền thật, bố nhỉ!”. Đấy là sau cái lần cháu đi chơi đánh
mất chìa khoá xe đạp. Vì lúc đó đã muộn, các hiệu chữa xe đạp đã nghỉ, nên cháu
phải bê xe đến đồn cảnh sát gần đấy cầu cứu các chú cảnh sát. Họ phải dùng kìm
cộng lực cắt khóa để cháu đạp xe về nhà. Nói chung, tôi chưa gặp trường hợp nào
cảnh sát giao thông chặn người xét hỏi vô cớ giữa đường, huống hồ là hành hung
người dân. Họ luôn từ tốn, lịch sự chỉ đường kỹ càng khi được hỏi, vì các đồn
cảnh sát thông thường là nơi người đi đường vào hỏi đường. Họ có đầy đủ bản đồ
chi tiết của khu vực họ. Chuyện cảnh sát tìm cách chặn xe để phạt tiền là
chuyện không có ở Nhật. Người lái xe bị phạt nếu họ thật sự phạm luật, gây tai
nạn, v.v. Cảnh sát Nhật không được phép dùng vũ khí nóng (như súng) để uy hiếp
dân chúng. Trong những cuộc dẹp rối loạn trật tự công cộng, họ chỉ được dùng
quá lắm là gậy bằng gỗ.
3) Khách hàng thực sự là
vua
Ở Nhật người bán hàng hết sức lễ phép và thực sự chiều chuộng khách hàng, cho dù khách hàng chỉ xem, không mua gì, hoặc giá trị của thứ mua chỉ vài trăm yên (vài USD). Không bao giờ người bán hàng nhận xét, bình phẩm về sự lựa chọn của khách hàng. Sau khi khách hàng mua, trả tiền xong, họ đều gói ghém hết sức cẩn thận trước khi trao hàng cho khách, sau đó chắp hai tay trước bụng cúi chào cung kính, mắt nhìn xuống. Nếu những người bán hàng đó đi mua hàng (đi chợ chẳng hạn), họ cũng là khách hàng như bạn và cũng được những người bán hàng khác phục vụ tử tế như vậy.
Ở Nhật người bán hàng hết sức lễ phép và thực sự chiều chuộng khách hàng, cho dù khách hàng chỉ xem, không mua gì, hoặc giá trị của thứ mua chỉ vài trăm yên (vài USD). Không bao giờ người bán hàng nhận xét, bình phẩm về sự lựa chọn của khách hàng. Sau khi khách hàng mua, trả tiền xong, họ đều gói ghém hết sức cẩn thận trước khi trao hàng cho khách, sau đó chắp hai tay trước bụng cúi chào cung kính, mắt nhìn xuống. Nếu những người bán hàng đó đi mua hàng (đi chợ chẳng hạn), họ cũng là khách hàng như bạn và cũng được những người bán hàng khác phục vụ tử tế như vậy.
Ít lâu sau khi tôi vừa
đến Nhật, một lần tôi ghé hiệu Yamano Music - một hiệu bán nhạc cụ nổi tiếng ở
khu Ginza – Tokyo. Tại hiệu này có bán các đàn đại dương cầm Yamaha, Steinway,
Bechstein giá hàng trăm ngàn US dollars. Nhưng thứ mà tôi mua chỉ là một miếng
dạ đỏ để phủ phím đàn piano. Giá miếng dạ đó là 600 yen (khoảng 6 USD). Tôi gọi
người bán hàng. Ông ta dạ ran chạy đến. Tôi lại không có tiền lẻ, nên tôi đưa
ông ta 10,000 yen (khoảng 100 USD). Ông ta cúi người, hai tay đỡ lấy tờ tiền,
nói: "Xin quý khách đợi cho một lát”, sau đó chạy nhanh vào phía trong. Một
khoảnh khắc sau, ông ta quay lại, hai tay cầm một cái đĩa sứ nhỏ trên để miếng
dạ đã được gói cẩn thận, hóa đơn thanh toán, tiền thừa. Rồi ông ta lại cung
kính cúi mình hai tay nâng cái đĩa lên ngang mặt để tôi dễ lấy. Sau đó, ông ta
lại cúi rạp xuống một lần nữa, miệng nói to: "Xin cảm tạ quý khách!”
Rất ấn tượng về điều
này, tôi kể chuyện đó với một giáo sư Nhật. Ông ta nói: "Đấy là tiêu chuẩn phục
vụ thông thường ở đây, nhất là tại các cửa hàng nổi tiếng như Yamano Music. Anh
trả tiền và anh có quyền được hưởng sự phục vụ tốt nhất”. Sau này tôi thấy đó
là trình độ phục vụ rất chuyên nghiệp của xã hội Nhật bản, vượt xa tất cả các
nước khác mà tôi đã đến (là Việt Nam quê hương tôi, Trung Hoa, Nga Xô, Ấn độ,
Pháp, Đức, Hà Lan, Italia, Hy lạp, Tây Ban Nha, và Hoa kỳ).
Miếng dạ là thứ nhỏ. Bây
giờ tôi kể đến thứ to hơn một chút. Cách đây vài năm tôi mua một cái đàn đại
dương cầm (grand piano) ghép kỹ thuật số gọi là GranTouch cuả hãng Yamaha, giá
ngót nghét 6,000 USD (kể cả ghế ngồi). Sau khi đàn được vận chuyển đến nhà, tôi
chơi vài hôm và phát hiện ra một trục trặc nhỏ là khi chơi một hợp âm nhiều
nốt, độ vang của một hai nốt thỉnh thoảng bị cắt sớm hơn các nốt khác. Tôi gọi
điện phàn nàn với cửa hàng. Sau vài hôm, hãng Yamaha cử chuyên gia tới nhà tôi
dùng máy để kiểm tra, vì hiện tượng này rất khó phát hiện, và không phải lúc
nào cũng xảy ra. Sau khi xác nhận là có trục trặc thật, họ vận chuyển một cái
đàn khác, cũng mới tinh đến, để cạnh cái đàn kia để tôi chơi cả hai để so sánh.
Sau một hồi đắn đo, tôi đã chọn cái đàn họ mới mang đến. Họ lại vui vẻ đem cái
đàn kia đi. Mỗi lần vận chuyển như vậy xe cần trục phải trục cả cái đàn to
tướng lơ lửng qua bao-lơn nhà (balcony). Một tốp gồm ba người đàn ông lực
lưỡng, và một chuyên gia kỹ thuật cùng làm việc. Tôi không phải trả thêm bất cứ
một yen nào. Thấy họ lao động vất vả, tôi mời họ uống nước giải khát. Họ lễ
phép từ chối với lý do là họ đang làm công vụ.
Vợ tôi luôn cảm kích mỗi
khi nhớ lại lần phải nằm bệnh viện nhà nuớc (công) ở Nhật. Tất cả mọi người -
từ bác sỹ, y tá, hộ lý, đến nhân viên phục vụ, quét dọn - đều rất lịch sự, dịu
dàng, quan tâm chăm sóc như thể cả bệnh viện chỉ có mỗi một mình vợ tôi là bệnh
nhân vậy, khiến vợ tôi nói: "Mình thật sự cảm thấy mình là một con người với ý
nghĩa đầy đủ của nó.” Máy móc ở bệnh viện đều rất tối tân. Phần lớn các bác sỹ nói
được tiếng Anh. Một số bác sỹ trẻ nói tiếng Anh giỏi. Mấy người bạn Việt Nam
khác ở đây, từng vào bệnh viện Nhật, cũng đồng ý với chúng tôi như vậy. Đến khi
vợ tôi kể chuyện này với một người bạn Nhật, bà này chẳng tỏ vẻ gì là ngạc
nhiên cả. Bà ta cho điều đó là tất nhiên. Bà ta bảo: "Người bệnh là người ốm
yếu, đầy lo lắng ưu tư, nên bác sỹ, y tá phải có nhiệm vụ làm dịu đi sự băn
khoăn đó”. Nghe nói bệnh viện tư nhân phục vụ còn tốt hơn thế.
Chuyện phục vụ tốt trên
mặt đất ở Nhật kể không hết. Phục vụ trên trời cũng "siêu” không kém. Ai đã bay
Japan Air Lines (JAL) có thể dễ dàng nhận thấy điều đó. Các cô chiêu đãi viên
của Nhật bao giờ cũng hết sức nhã nhặn, lịch sự, nói như rót mật vào tai. Có
lần tôi đang ngồi trên một chuyến bay của JAL từ Tokyo sang châu Âu, thì một
con muỗi từ đâu đó xuất hiện vo ve trước mặt tôi. Tôi đành vỗ hai bàn tay đập
chết con muỗi. Ngay lúc đó một cô chiêu đãi viên xinh đẹp tình cờ đi ngang qua
nhìn thấy. Cô ta lập tức cúi xuống, miệng mỉm cười, bàn tay trắng muốt xòe ra để
… đỡ lấy cái xác con muỗi đem vứt đi.
4) Không ai xâm phạm
quyền tự do biểu hiện
Điều 21 trong Hiến pháp cuả Nhật [2] đảm bảo hoàn toàn không có bất cứ một sự kiểm duyệt nào đối với quyền tự do biểu hiện của mỗi người dân. Vì vậy, ở Nhật không có bất kỳ tổ chức hoặc cá nhân nào có quyền bắt bạn cắt xén sáng tạo của bạn, hoặc ngăn cấm bạn triển lãm hoặc in ấn tác phẩm của mình vì những gì bạn viết hoặc vẽ ra trong tác phẩm của bạn. Nếu có tranh chấp liên quan xảy ra, thì cả hai phía: phía muốn kiểm duyệt và phía tác giả hoặc nhà xuất bản đều bình đẳng trước pháp luật, tức là đều có quyền mời luật sư và giải quyết tranh chấp tại tòa án (Như vụ con gái một chính khách kiện một nhà xuất bản đã đăng vụ ly dị của cô ta lên báo gần đây). Tiêu chuẩn duy nhất để một bức tranh được treo tại triển lãm tập thể của một hội mỹ thuật nào đó, tại một địa điểm công cộng nào đó như bảo tàng mỹ thuật, gallery, v.v. là nghệ thuật thuần tuý, và chỉ có nghệ thuật mà thôi. Tranh đẹp thì được treo. Tranh xấu (hoặc không đẹp bằng) thì bị loại. Tất nhiên đẹp hay xấu còn tuỳ thuộc vào thẩm mỹ của hội đồng nghệ thuật. Vì thế để giảm tối thiểu sự thiên vị của một vài "ủy viên hội đồng nghệ thuật”, các hội mỹ thuật ở Nhật thường mời tất cả các hội viên (vài trăm người) cùng họp để chọn tranh, bằng cách giơ tay biểu quyết. Tranh nào được nhiều hội viên chọn thì được treo.
Điều 21 trong Hiến pháp cuả Nhật [2] đảm bảo hoàn toàn không có bất cứ một sự kiểm duyệt nào đối với quyền tự do biểu hiện của mỗi người dân. Vì vậy, ở Nhật không có bất kỳ tổ chức hoặc cá nhân nào có quyền bắt bạn cắt xén sáng tạo của bạn, hoặc ngăn cấm bạn triển lãm hoặc in ấn tác phẩm của mình vì những gì bạn viết hoặc vẽ ra trong tác phẩm của bạn. Nếu có tranh chấp liên quan xảy ra, thì cả hai phía: phía muốn kiểm duyệt và phía tác giả hoặc nhà xuất bản đều bình đẳng trước pháp luật, tức là đều có quyền mời luật sư và giải quyết tranh chấp tại tòa án (Như vụ con gái một chính khách kiện một nhà xuất bản đã đăng vụ ly dị của cô ta lên báo gần đây). Tiêu chuẩn duy nhất để một bức tranh được treo tại triển lãm tập thể của một hội mỹ thuật nào đó, tại một địa điểm công cộng nào đó như bảo tàng mỹ thuật, gallery, v.v. là nghệ thuật thuần tuý, và chỉ có nghệ thuật mà thôi. Tranh đẹp thì được treo. Tranh xấu (hoặc không đẹp bằng) thì bị loại. Tất nhiên đẹp hay xấu còn tuỳ thuộc vào thẩm mỹ của hội đồng nghệ thuật. Vì thế để giảm tối thiểu sự thiên vị của một vài "ủy viên hội đồng nghệ thuật”, các hội mỹ thuật ở Nhật thường mời tất cả các hội viên (vài trăm người) cùng họp để chọn tranh, bằng cách giơ tay biểu quyết. Tranh nào được nhiều hội viên chọn thì được treo.
5) Hệ thống văn hoá giáo
dục và các viện nghiên cứu
Nhật bản là nước có tỷ lệ người biết đọc biết viết cao nhất thế giới, tới 99% dân số. Người Nhật kể cả tầng lớp lao động ít học cũng hành xử rất có văn hóa. Mọi người nói năng rất lịch sự. Không thấy ai nói tục chửi bậy ở nơi công cộng. Trên các phương tiện giao thông công cộng, ngoài phố, rất khó phân biệt người giàu người nghèo, vì ai nấy đều ăn mặc đẹp đẽ, lịch sự như nhau, tuy là không ai giống ai. Những người làm cho các công ty thường mặc "com-lê” đeo "cà-vạt”. Giới trẻ ăn mặc hiện đại, lố lăng hơn, nhưng không hề có ai dám tỏ ý phê bình, chê bai, chứ chưa nói là cấm đoán, dù là với bất cứ lý do gì kể cả "thuần phong mỹ tục”. Ai cũng hiểu đó là quyền tự do cá nhân được hiến pháp tôn trọng tuyệt đối. Một số ít trường không cho phép học sinh trung học nhuộm tóc. Nhiều trường khác không hề ngăn cấm. Có lần một thày giáo bị bố mẹ một học sinh kiện vì đã bắt con của họ gội sạch mái tóc nhuộm, vì như vậy là vi phạm tự do thân thể của học sinh. Trừ một số người "vô gia cư” (homeless) sống thường trực tại công viên Ueno ở trung tâm Tokyo, ngoài phố hầu như không gặp người rách rưới hoặc người ăn xin. Trong quan hệ giao tiếp, người Nhật thường rất nhún nhường, ít khi nói về mình, về gia đình con cái mình. Đặc biệt họ không bao giờ khoe khoang, nhất là khoe giàu, khoe giỏi hơn người khác, vì họ tránh hết sức lòng ghen tị [3]. Họ đánh giá cao tình hữu nghị lâu dài. Sau khi họ đã tin tưởng bạn, họ giúp đỡ bạn vô điều kiện.
Nhật bản là nước có tỷ lệ người biết đọc biết viết cao nhất thế giới, tới 99% dân số. Người Nhật kể cả tầng lớp lao động ít học cũng hành xử rất có văn hóa. Mọi người nói năng rất lịch sự. Không thấy ai nói tục chửi bậy ở nơi công cộng. Trên các phương tiện giao thông công cộng, ngoài phố, rất khó phân biệt người giàu người nghèo, vì ai nấy đều ăn mặc đẹp đẽ, lịch sự như nhau, tuy là không ai giống ai. Những người làm cho các công ty thường mặc "com-lê” đeo "cà-vạt”. Giới trẻ ăn mặc hiện đại, lố lăng hơn, nhưng không hề có ai dám tỏ ý phê bình, chê bai, chứ chưa nói là cấm đoán, dù là với bất cứ lý do gì kể cả "thuần phong mỹ tục”. Ai cũng hiểu đó là quyền tự do cá nhân được hiến pháp tôn trọng tuyệt đối. Một số ít trường không cho phép học sinh trung học nhuộm tóc. Nhiều trường khác không hề ngăn cấm. Có lần một thày giáo bị bố mẹ một học sinh kiện vì đã bắt con của họ gội sạch mái tóc nhuộm, vì như vậy là vi phạm tự do thân thể của học sinh. Trừ một số người "vô gia cư” (homeless) sống thường trực tại công viên Ueno ở trung tâm Tokyo, ngoài phố hầu như không gặp người rách rưới hoặc người ăn xin. Trong quan hệ giao tiếp, người Nhật thường rất nhún nhường, ít khi nói về mình, về gia đình con cái mình. Đặc biệt họ không bao giờ khoe khoang, nhất là khoe giàu, khoe giỏi hơn người khác, vì họ tránh hết sức lòng ghen tị [3]. Họ đánh giá cao tình hữu nghị lâu dài. Sau khi họ đã tin tưởng bạn, họ giúp đỡ bạn vô điều kiện.
Nói chung học sinh Nhật
rất tôn trọng thầy cô giáo và các học sinh lớp trên. Hệ thống tiểu học của Nhật
khá nhẹ nhàng, học như chơi. Lên trung học thì bắt đầu căng hơn vì phải học để
thi vào các trường cao học (cấp 3) tốt thì mới có cơ may thi được vào các
trường đại học tốt. Tốt nghiệp các trường đại học danh tiếng (như ĐHTH Tokyo,
ĐHTH Waseda, v.v.) thì khả năng tìm được việc làm ở các công ty tốt sẽ lớn hơn.
Vì thế học sinh Nhật cũng "học thêm” ở các trung tâm luyện thi bên ngoài. Nhưng
những thầy dạy ở các trung tâm "học thêm” đó tuyệt đối không được dạy tại các
trường học chính quy. Hoàn toàn không có việc một thầy (cô) giáo sáng dạy chính
khóa, chiều lại dạy "thêm” cho chính học sinh lớp mình. Giáo giới được xã hội
rất tôn trọng, và được trả lương khá cao, tăng lương định kỳ, và được tiền
thưởng hàng năm bằng 5 tháng lương. Lương một giáo viên độc thân 23 – 24 tuổi
mới vào nghề là khoảng 3 triệu yen (27 ngàn USD) mỗi năm. Một giáo viên 40 tuổi
có một vợ và 2 con hưởng lương khoảng 5.5 triệu yen (50 ngàn USD) mỗi năm,
tương đương lương phó giáo sư đại học (không quá 35 tuổi) khoảng 5 triệu yên
(45 ngàn USD) mỗi năm [4].
Sách vở, thiết bị phục
vụ cho việc học ở Nhật rất đẹp, hiện đại và đầy đủ. Lớp học thường được trang
bị các phương tiện nghe nhìn như TV, video, v.v. Đặc biệt các môn ngoại khóa
rất đa dạng. Tất cả học sinh từ trung học trở lên đều tham gia hoạt động ngoại
khóa tại các câu lạc bộ khác nhau (âm nhạc, hội họa, thể thao: bóng đá, bóng
chuyền, bóng rổ, bóng chầy, tennis, badminton, bơi, judo, karate, aikido, kiếm
thuật, bắn cung, v.v.). Tất cả đều được trang bị rất chuyên nghiệp và luyện tập
hàng ngày (Người Nhật đã làm gì thì thích làm rất "chuyên nghiệp”, ít nhất là
về trang bị dụng cụ.).
Khá nhiều trẻ con Nhật
được bố mẹ cho học nhạc, tuy không phải tất cả theo được đến cùng. Nhiều gia
đình có đàn piano đứng (upright piano), thậm chí đàn grand piano (đại dương
cầm). Hãng Yamaha có một mạng lưới dạy âm nhạc trên toàn nước Nhật. Các cô giáo
đều tốt nghiệp đại học âm nhạc, tài nghệ cao, trình độ sư phạm rất giỏi, và
không bao giờ quát mắng học trò. Một cô giáo piano, khi giảng cho học sinh phải
chơi không rung cổ tay, đã để một cục tẩy lên cổ tay mình rồi chạy ngón mà cục
tẩy vẫn nằm trên cổ tay cô, không rơi xuống đất (!) Học sinh học piano đến giờ
lên lớp bao giờ cũng được chơi đại dương cầm Yamaha. Nhiều người khi vào đại
học đã học 10 -12 năm piano, sau đó lại tiếp tục học thêm, tuy không trở thành
nhạc sỹ chuyên nghiệp. Vì thế trình độ âm nhạc nghiệp dư của người Nhật khá
cao. Các kinh điển của các nhà soạn nhạc cổ điển như Bach, Mozart, Beethoven,
Mendelssohn, Chopin, Listz, các nhạc sỹ nghiệp dư này đều chơi như "cháo” cả. Ở
Tokyo có nhiều phòng hoà nhạc cho các nhạc sỹ nghiệp dư biểu diễn không mất tiền,
hoặc phải trả rất ít tiền, nhưng nhạc cụ bao giờ cũng là hạng đầu bảng như
Steinway hoặc Yamaha concert grand piano. Tất nhiên, không phải xin phép bất cứ
một cơ quan văn hoá nào để trình diễn ca nhạc. Mọi việc đều do ca sỹ, nhạc công
và chủ phòng hòa nhạc quyết định.
Các viện nghiên cứu quốc
gia lớn của Nhật thường giầu có hơn các trường đại học. Ví dụ là viện RIKEN đã
nói ở trên. Đây là một viện nghiên cứu hàng đầu trên thế giới. Viện này có
khoảng 5,500 người làm việc, trong đó chỉ có khoảng 700 nhân viên hành chính
phục vụ các nhà nghiên cứu. Viện có 5 cơ sở đóng tại Wako (ngoại ô Tokyo),
Tsukuba, Harima, Yokohama, và Kobe. Kinh phí nghiên cứu của viện hàng năm, chủ
yếu do Nhà nước cấp, vào khoảng 80 – 85 tỷ yên (ngót ngét 800 triệu USD), tức
là trung bình chi phí cho mỗi đầu người làm việc tại RIKEN là khoảng 150 ngàn
USD mỗi năm [5].
Khối cán bộ hành chính
của RIKEN làm việc đúng như "các đầy tớ của các nhà khoa học”. Ở đây không hề
có chuyện phòng "Tổ chức cán bộ” hay vụ "Hợp tác quốc tế” "tác oai” các cán bộ
nghiên cứu. Các nữ thư ký đều hiểu rất rõ vị trí và chức năng của mình. Một số
người trong số họ cũng đã từng tu nghiệp ở Anh, Hoa Kỳ, nói tiếng Anh như người
Anh người Mỹ. Họ luôn luôn niềm nở, rất lịch sự, khiêm tốn, và rất thành thạo
trong công việc của mình. Mỗi lần tôi đi công tác nước ngoài (dự hội nghị quốc
tế, hợp tác nghiên cứu), bất kể đó là Hoa kỳ, châu Âu, Trung quốc, hay Việt Nam
v.v., tôi chỉ phải làm hai động tác. Đầu tiên là thông báo cho giám đốc của
laboratory của tôi. Sau khi giám đốc đồng ý (thường là bằng miệng), tôi phải
điền vào một trang A4 in sẵn hành trình, thời gian công tác của tôi, kèm theo
một dự báo giá vé máy bay của hãng du lịch. Tất cả mọi việc còn lại là công
việc của cô thư ký và bộ phận tài chính của viện. Họ sẽ tính tiền công tác phí
chi cho tôi (gồm chi phí ăn, ở, đi lại) cộng với tiền vé máy bay. Sau đó toàn
bộ số tiền đó sẽ được viện tự động chuyển tới tài khoản cá nhân của tôi tại
ngân hàng, trước khi tôi đi công tác. Sau khi đi công tác về, nếu có những
khoản chi tiêu khác liên quan tới công việc, viện sẽ thanh toán nốt theo biên
lai. Trong 9 năm trời làm việc ở RIKEN tôi chưa bao giờ thấy họ chậm trễ trong
việc chi trả đó. RIKEN quan niệm rằng việc một cán bộ khoa học của RIKEN được
mời dự hội nghị quốc tế, hoặc hợp tác quốc tế, là một cơ hội để phát triển khoa
học nói chung, đồng thời đem lại lợi ích, danh giá cho RIKEN nói riêng trong
cộng đồng quốc tế. Quà cáp biếu xén sau khi đi công tác về là điều "bất ngờ”,
không chờ đợi, và không phải thông lệ ở đây, ngoại trừ đó là ý thích của cá
nhân người đi công tác. Và cũng không phải vì thế mà người đó được đối xử tốt
hơn hoặc tồi hơn so với người khác.
Đón sau :
Một xã hội cho dù có văn
minh đến đâu cũng có cả mặt tốt lẫn mặt xấu. Bài này chỉ liệt kê một số mặt tốt
của xã hội Nhật bản.
Một anh bạn Việt Nam mới
sang Nhật cùng vợ và con trai học lớp 1. Tôi hỏi cháu: "Cháu thấy trường Nhật
khác với trường Việt Nam thế nào?” Cháu trả lời: "Ở trường Nhật cháu cảm thấy
được nói năng tự do thoải mái.” Tôi nhớ lại câu chuyện không lấy gì làm vui của
chính con trai mình. Cháu nói với tôi là cháu đã nói dối lần đầu tiên khi cháu
học lớp 1 ở Hà Nội. Hôm đó cô giáo quát: "Ai quên mang lọ mực để tay lên bàn”.
Các bạn để tay lên bàn đều lãnh một vụt thước kẻ của cô vào tay rất đau. Con
tôi cũng quên mực, nhưng không muốn ăn vụt, nên cháu đã nói dối: "Thưa cô, sáng
nay lúc em chuẩn bị lọ mực đi học, mẹ em đã đánh đổ mất!”. Cháu được cô tha.
Dạy dỗ dựa trên sự sợ hãi không cảm hóa được con người mà chỉ làm con người trở
nên dối trá, thủ đoạn.
Không thể xây dựng một
xã hội tự do, văn minh, hạnh phúc dựa trên sự sợ hãi của người dân. Có lẽ người
Nhật hiểu rất rõ điều đó khi xây dựng xã hội của họ.
Tokyo, 12 tháng 8 năm 2004
Nguyễn An Hùng
[1] Theo tên một tiểu
thuyết của nhà văn Chu Lai[2] Xem "The Consitution of Japan” tại http://www.shugiin.go.jp/
[3] Nước Nhật có khoảng 127 triệu dân. Bình quân thu nhập đầu người khoảng 27 ngàn USD. Theo tác giả Tomoko Otake (Japan Times, 17/8/2004), số triệu phú tiền USD ở Nhật là 1 triệu 312 ngàn người, chiếm 1% dân số. Phần lớn các nhà triệu phú Nhật nằm trong năm loại người: các nhà kinh doanh, các nhà chuyên môn (như bác sỹ, luật sư, lực sỹ,…), các giám đốc công ty, những người thừa kế gia tài, và các văn nghệ sỹ (như các nhạc sỹ và các nhà văn). Các nhà triệu phú Nhật chi tiêu ít hơn nhiều
so với thu nhập của họ. Phần lớn họ sống rất giản dị và tiết kiệm.
[4] Theo Japanese Education System – The Teaching Profession tại http://members.tripod.com/
[5] Theo RIKEN: Personel/Budget tại http://www.riken.jp/engn/
